Aan het eind van het diner in café Schiller in Amsterdam klinkt Jaap Scholten opeens onzeker. ‘Was het gesprek niet véél te serieus?’
De auteur van een stapel goed gelezen romans en historische boeken woont al een groot deel van zijn leven in Hongarije. De wrede oorlog in buurland Oekraïne hield hem de afgelopen zestien maanden regelmatig uit zijn slaap. Onvermijdelijk ging het gesprek vooral daarover. Hij vertelt, tussen de slakken en de ravioli, over de Oekraïense krijgsgevangenen die door Russen worden gecastreerd.
Dus nee, echt vrolijk was het aan tafel niet. Maar er kon toch gelachen worden, bijvoorbeeld toen Scholten – bijna zestig – vertelde dat de algoritmes die het internet regeren hem sinds de invasie anders inschatten. Vóór de Russische inval kreeg hij ongevraagd trapliften en prostaatbehandelingen aangeboden. Als hij na 24 februari 2022 in het zoekscherm de letters ‘h’ en ‘o’ intypt, maakt het algoritme daar meteen ‘How to make a molotov cocktail’ van.
Scholten wil niet vanaf de zijlijn toekijken hoe de Russen Oekraïne tot puin reduceren. Hij gooit niet met zelf geknutselde brandbommen, maar zamelt wel geld in om het Oekraïense leger van terreinwagens en levensreddend medisch gerei te voorzien. Hij staat op het punt met collega-schrijvers Tommy Wieringa en Jelle Brandt Corstius zes auto’s naar Kiev te brengen, met honderd chest seals aan boord, een soort stickers die je op je borst moet plakken als een Rus een kogel door je longen heeft geschoten.
Toen de Russen Oekraïne begin 2022 binnenvielen, stapte Scholten ook in zijn auto en haalde Oekraïense vluchtelingen op aan de grens. Hij deed er trefzeker verslag van in een boek, Drie zakken dameskleding, twee cakes Kyiv en een sniper. Scholten hing dagen rond in het koude grensgebied en bracht verkleumde moeders met kinderen in veiligheid. ‘Ik zag mensen de grens over lopen, beroofd van alles behalve hun vege lijf’, noteerde hij. Het stemde tot nederigheid.
Kuddegedrag
Dat Scholten in Hongarije woont, is te danken aan zijn echtgenote, de half-Hongaarse Ilonka. Zij ging er na de val van het communisme naar toe. Vanaf 2003 wonen ze er met hun drie zoons – een deel van de tijd in Boedapest, een deel van de tijd op het Hongaarse platteland. Zoals dat gaat: Scholten werd eerst verliefd op zijn vrouw, daarna op het land.
‘Ik zag mensen de grens over lopen, beroofd van alles behalve hun vege lijf’
Zijn wortels liggen in Twente. De Scholtens waren textielbaronnen uit Enschede; zijn moeder was een Stork, telg van de machinebouwers uit Hengelo. De hoogtijdagen van die bedrijven waren voorbij toen Scholten in 1963 geboren werd. Het huwelijk van zijn ouders hield evenmin stand. Zijn moeder zou haar vijf zoons alleen opvoeden. Scholten: ‘Die opvoeding was volledig “Stork”. Er werd van je verwacht dat je in Delft ging studeren.’
Zijn soulmate binnen de familie was oom Coen, de in 2017 overleden oud-ambassadeur in Roemenië. ‘Hij noemde mij zijn brother in arms. We kwamen allebei voort uit die niet per se heel culturele ondernemersfamilie, maar hadden beiden gevoel voor literatuur en een hang naar avontuur. Ik arriveerde in de ambassade in Boekarest. Coen moest een staatsbezoek begeleiden. Of ik mee wilde? Ik had alleen een oude spijkerbroek bij me, maar dat maakte Coen geen donder uit. Ik moest bij het diner speechen.’
‘We waren ook beiden geïntrigeerd door de in 1966, arm als een kerkrat gestorven Chuck Stork, zijn oom, de broer van mijn grootvader. Chuck was voorbestemd om de grote man van Stork te worden, maar had daar geen zin in. Hij ging Harley-Davidsons importeren. Later verdween hij naar Amerika. Daar is hij een keer of vijf getrouwd, een paar keer krankzinnig rijk geworden, om uiteindelijk alles weer kwijt te raken.’
Scholten, zoon nummer vier in het gezin, zocht in Delft al vrij snel zijn eigen weg. Hij ging fluitend door de ontgroening heen – ‘Als je met vier broers opgroeit stelt dat weinig voor’ – maar keerde het corps na twee jaar de rug toe. Grinnikend: ‘Ik schreef een bevlogen brief aan de senaat dat ik me niet kon verenigen met het kuddegedrag.’
Niet lang daarna zette hij ook een punt achter zijn studie, omdat hij wilde schrijven. ‘Ik houd enorm van mijn vrijheid. Als kind heb ik vaak urenlang door de Twentse bossen gezworven. Ik hielp de jachtopziener van opa Scholten met bomen zagen, sloten graven en fazantensnavels branden.’ Zijn vrouw is succesvol als ondernemer. ‘Mijn boeken verkopen goed, maar als schrijver verdien je vergeleken bij ondernemers geen donder.’
Decadent
Als het bord waarop de ravioli lag leeg is afgevoerd naar de keuken en er Franse kazen op tafel staan, gaat het gesprek opnieuw over de oorlog en de auto’s die hij gaat brengen. Hij is nerveus: een van zijn drie zoons gaat mee. Na de Russische aanval op Kramatorsk, waarbij een hang-out voor journalisten en hulpverleners doelbewust onder vuur werd genomen, maakt hij zich zorgen. ‘De Russen vonden dat ongetwijfeld een mooi doelwit.’
‘Als ik dan hier in Amsterdam die bootjes in de grachten zie, met al die zuipende mensen. Dat is zo decadent en losgezongen van de werkelijkheid’
Voor zijn boek Kameraad Baron, dat in 2010 verscheen, verdiepte hij zich in de communistische terreur tegen de oude Hongaarse adel, na de laatste wereldoorlog, in de grensregio Transsylvanië. Die terreur zat vol Russische vingerafdrukken en was nietsontziend. Scholten: ‘De tsaren waren al gruwelijk, de communisten hebben de terreur geperfectioneerd. Als zo’n systeem eenmaal is geïnstalleerd ben je als mens volkomen machteloos.’
Scholten vraagt zich af of Nederlanders wel echt doorhebben wat er in Oekraïne gaande is. ‘Omdat ik in Hongarije woon ben ik er sterker van doordrongen hoe gevaarlijk en ernstig dit is. De oorlog in Oekraïne bepaalt de toekomst van ons allen. Wanneer Poetin wint, zal hij doorgaan. Naar Moldavië, of de Baltische staten. Als ik dan hier in Amsterdam die bootjes in de grachten zie, met al die zuipende mensen. Dat is zo decadent en losgezongen van de werkelijkheid.’
Scholten: ‘Voor mij is Poetin fascisme. Dit is de nieuwe Hitler en die moeten we stoppen. Toen de Russen in het begin van de oorlog de stad Cherson innamen, begonnen ze meteen met het afvoeren van wethouders, journalisten en schrijvers. Toen besefte ik: dit is het oude verhaal. Ze hebben lijsten wie geëlimineerd moet worden. Als ze hiernaartoe zouden komen, zouden jij en ik ook op zo’n lijst staan en in een folterkelder verdwijnen.’
Genoeg om boos over te worden, maar boos wordt hij niet. Na een slok witte Riesling zegt hij, bijna ijzig: ‘Rusland heeft de wereld niets te bieden. Het is een tankstation met kernraketten. Het enige wat Rusland exporteert is gas, corruptie en destructie. Rusland kan ondergraven, saboteren en kapotmaken. Ik moet toegeven, dat laatste kunnen ze heel goed.’
Bespuugd
Zo hard als hij over Poetin is, zo voorzichtig is hij over Viktor Orbán, de Hongaarse premier die tegen Poetin aan blijft schurken. Scholten wikt zijn woorden. ‘Dingen gaan in Hongarije anders dan in Nederland. Als je te veel zegt, heb je morgen brandweer, bouwtoezicht en keuringsdienst van waren op de stoep. Ik had gehoopt dat Orbán wat meer richting het Westen zou bewegen.’
‘Het enige wat Rusland exporteert is gas, corruptie en destructie. Het enige wat Rusland kan is dingen ondergraven en kapot maken’
In het boek dat hij na de invasie schreef, vertelt hij hoe een Oekraïense zanggroep in Boedapest op straat bespuugd wordt. Hoe dat kan? ‘Omdat de Hongaarse staatsmedia de Russische propaganda echoën. Ze vertellen steeds het verhaal dat dit een oorlog is tussen Rusland en Amerika waar Hongarije niets mee te maken moet hebben’, zegt Scholten. ‘Ik denk dat Hongarije zoals vaker in het verleden op het verkeerde paard wedt. Zij gokken erop dat Poetin wint.’
Probleem voor het Westen, denkt Scholten, is dat wij de wereld aan de andere kant van het oude IJzeren Gordijn niet doorvoelen. ‘Wij hebben een cultuur waarin de focus ligt op de zwakkere. In het oosten – in Moskou, in Boedapest en ook in het oude Byzantium (Istanboel, red.) – heeft men ontzag voor de sterken en de sterke man’, zegt Scholten. ‘Tegelijkertijd is Poetin absoluut niet suïcidaal. Wij laten ons door hem chanteren. Je moet zo’n man knetterhard aanpakken. Dat is de enige taal die hij verstaat.’
Scholten is ervan overtuigd dat Poetin uiteindelijk aan het kortste eind zal trekken. ‘Ik denk dat het eindeloos lijden wordt, maar de Oekraïners zullen winnen. Ze zijn een eenheid, en van die eenheid valt niet te winnen.’
