Ik nam haar in me op, kort grijs haar, cultureel geïnteresseerd en uiterlijk welvarend. Hoe kwam zij aan zulke informatie, die overduidelijk uit een Russische trollenfabriek afkomstig was? Dat Russischtalige Oekraïners stelselmatig werden vervolgd en dat hun taal werd onderdrukt, was een van de falsificaties waarmee de inval in Oekraïne werd gelegitimeerd. De leugens die aan de inval voorafgingen, waren een Russische variant van de leuze Heim ins Reich, waarmee Hitler Sudetenland binnenviel omdat Volksduitsers er zouden worden vernederd en vervolgd.
Hoe kon het dat zulke propaganda de oren van de dame had bereikt, over zulke afstanden en voorbij zoveel taal- en landsgrenzen? En waarom had ze het geloofd? En het vervolgens opgevat als een valide argument om een land binnen te vallen en gruweldaden te plegen? Deze dingen spookten door mijn hoofd terwijl ik haar zonder succes aan het verstand probeerde te brengen dat ze zich dubieuze denkbeelden had laten aanpraten.
Dat zij er zo over dacht, vond ik nog verontrustender dan de reacties die rondgingen op sociale media naar aanleiding van interviews die ik over het boek had gegeven. Dat waren de gebruikelijke maledicta uit de digitale onderwereld, afkomstig van het leger nuttige idioten dat Poetin beschouwt als de heraut van de manosfeer, hoeder van traditionele waarden en het laatste bastion tegen de lhbtqi+-ideologie. Elke martelkamer en elk massagraf dat de Russen achterlaten als ze worden verdreven, is volgens hen door Oekraïners zelf georkestreerd, zoals Rusland tot een oorlog is geprovoceerd en het recht heeft zich te verdedigen tegen aanvallen van het Westen. Tot hetzelfde repertoire behoort dat Oekraïne moet worden bevrijd van de nazi’s en tegelijkertijd geen bestaansrecht heeft als land. In het domein van desinformatie is het onverenigbare verenigbaar en vormt het ongerijmde de hoogste logica.
Maar een keurige mevrouw in Winterswijk? Eén blik op Wikipedia had haar kunnen vertellen dat de helft van het land Russischtalig is, zodat het bestraffen van een groet in het Russisch menselijkerwijs onmogelijk is. Maar het gaat bij desinformatie natuurlijk niet om waarheidsvinding en verifieerbaarheid, dat is alles het zuivere tegendeel van propaganda.
Propaganda is de paradoxale stem van de irrationele geloofwaardigheid. Het vertelt je het gruwelijke dat te gruwelijk is om waar te zijn en daarom wel waar moet zijn, zoals bijvoorbeeld Trumps bewering dat Haïtiaanse immigranten Amerikaanse huisdieren opeten – wat het nepnieuws oversteeg door de politiek-ideologische lading.
Propaganda grijpt in op maatschappelijk ongenoegen en sluimerende denkbeelden en angsten. Het vervangt de werkelijkheid voor een karikatuur en verleidt de massa tot deelname aan de leugen. Soms wordt de massa tot actie opgezweept, soms alleen maar passief gehouden. De mensen hoeven in beginsel alleen maar de waarheid te vergeten, dat is alles wat er van ze wordt gevraagd. Ze hoeven de nieuwe waarheid niet eens volledig te aanvaarden, als ze maar niet naar de oude terugverlangen, als naar een land van herkomst.
We doen er verstandig aan niet te vergeten hoe eenzaam en angstig veel mensen zijn, en hoe graag ze samen willen zijn in de gemeenschappelijk gedeelde leugen. In Winterswijk net als overal elders.
